فصلنامه علوم و مهندسی محیط زیست
سال دوم شماره 6 (بهار 1394)

پارک ملی خجیر از نزدیک ترین پارک های ملی همجوار شهر تهران است. این پارک ملی از ارزشمندترین بوم سازگان های طبیعی است که متاسفانه به شدت مورد تهاجم انواع آشفتگی های انسانی قرار گرفته است. بهترین راه برای به حداقل رساندن آسیب های ناشی از فعالیت های انسانی، بهسازی بوم شناختی تشخیص داده شده است. هدف اصلی این مطالعه بررسی اولویت بندی مکانی پارک ملی خجیر جهت بهسازی بوم شناختی با توجه به حفاظت از تنوع زیستی است. ابتدا با استفاده از تحلیل سلسله مراتبی ساختار حل مساله شکل گرفت، سپس پایگاه داده ها شامل لایه های معیار تشکیل شد. به منظور کسب اهمیت معیارها که در دو گروه اصلی بیوفیزیکی و آشفتگی ها جای گرفتند، با استفاده از پرسشنامه نظر کارشناسان خبره گردآوری و داده های به دست آمده در نرم افزارExpert choice تجزیه و تحلیل شد. به دلیل این که معیارها در دامنه متنوعی از مقیاس های مختلف قرار داشتند، لذا لازم بود که هر یک از معیارها قبل از ترکیب با یکدیگر استاندارد گردد. بنابراین استانداردسازی نقشه های عامل براساس منطق فازی صورت پذیرفت، در نهایت لایه های اهمیت معیارها و لایه های استاندارد شده به منظور انتخاب مناطق نیازمند بهسازی با استفاده از روش ترکیب خطی وزنی ترکیب شدند. زیرمعیار فاصله از جاده با وزن 231/0 در بین سایر زیرمعیارها بالاترین وزن را دریافت کرد. نقشه نهایی اولویت بندی در پنج طبقه کیفی تولید شد که در آن یک لکه با بالاترین اولویت مشخص شد. این لکه با زیستگاه گونه های حساس تطابق داشت که ضرورت به کارگیری تکنیک های بهسازی به منظور حفاظت از تنوع زیستی را بیان می کند.

توان تولید خاک حاصل فرآیندهای فیزیکی، شیمیایی و زیستی آن می باشد. توازن پایدار این فرآیندها به همراه مدیریت مناسب بهره برداری از خاک، موجب تداوم باروری آن می شود و هرگونه اقدام در جهت برهم زدن این تعادل ممکن است اثرات جبران ناپذیری به دنبال داشته باشد. با این هدف، شهرستان خاتم به عنوان منطقه مورد مطالعه انتخاب گردید ونقشه های مختلف منطقه شامل نقشه خاک، طبقات ارتفاعی و کاربری اراضی با نرم افزارهای ArcGIS9.3 و ENVIتهیه شد. چهار کاربری غالب منطقه شامل اراضی آبی تک کشتی ، اراضی آبی چندکشتی ، اراضی باغی و اراضی مرتعی(تیمار شاهد) به عنوان تیمارهای مورد مطالعه در نظر گرفته و نمونه برداری از خاک انجام شد. فاکتورهای نیتروژن، پتاسیم و فسفر در این کاربر ی ها در دو سطح 30-0 سانتی متری و 60-30 سانتی متری مورد بررسی قرار گرفتند. بررسی فاکتورها در قالب طرح پلات های خرد شده نشان داد که در منطقه بین تیمارها اختلاف معنی داری وجود دارد و خاک منطقه از نظر نیتروژن، فسفر و پتاسیم در هر دو سطح 30-0 سانتی متری و 60 -30 سانتی متری در رده ی خاک های نسبتا فقیر قرار دارد. مقایسه میانگین تیمارها به روش مقایسه دانکن برای همه فاکتورها به صورت جداگانه محاسبه شد و در نهایت اراضی باغی به عنوان مناسب ترین تیمار در هر دو لایه سطحی و تحتانی و اراضی مرتعی را به عنوان نامطلوب ترین تیمار برای خاک منطقه معرفی شد.

ارزیابی ریسک زیست محیطی گامی فراتر از ارزیابی بوده و در آن علاوه بر بررسی و تحلیل جنبه های مختلف ریسک، ضمن شناخت کامل از محیط زیست منطقۀ تحت اثر، میزان حساسیت محیط زیست متأثر و همچنین ارزشهای خاص زیست محیطی منطقه نیز در تجزیه و تحلیل و ارزیابی ریسک منطقه درنظر گرفته میشود. جهت انجام این مطالعه ابتدا با استفاده از بازدید میدانی فعالیت هایی که منجر به بروز ریسک در عملیات ساخت اسکله منطقه آزاد بندر انزلی شده، شناسایی و به منظور استخراج ریسک های حایز اهمیت از پرسش نامه دلفی استفاده گردید. در نهایت از بین ریسک های شناسایی شده، 10 ریسک محیط زیستی جهت اولویت بندی انتخاب گردید. پس از شناسایی ریسک ها، شاخص های احتمال وقوع، شدت ریسک و حساسیت محیط پذیرنده به عنوان معیارهای اولویت بندی ریسک انتخاب گردید. جهت تعیین احتمال وقوع ریسک از روش تجزیه و تحلیل سلسله مراتبی و نرم افزار2000ECPRO، جهت تعیین نمرات شدت ریسک از راهنماهای روش تحلیل مقدماتی خطرات و جهت تعیین مقادیر مربوط به حساسیت از منابع استفاده گردید. پس از تعیین شاخص ها از مدل تاپسیس جهت اولویت بندی ریسک ها استفاده گردید. نتایج اولویت بندی ریسک های مورد مطالعه نشان داد بیشترین میزان ریسک مربوط به افزایش کدورت، تغییر شکل بستر و آلودگی آب به ترتیب با وزن های 938/0، 898/0و662/0 می باشد.

یکی از روش های دستیابی به توسعه پایدار شهری که در دهه های اخیر مطرح گردیده «بومی شناسی صنعتی» است. بومی شناسی صنعتی در جستجوی دستیابی به توسعه پایدار از طریق عدم انجام فعالیت هایی است که بوم سازگان و زندگی انسان را به مخاطره می اندازد. مکان یابی شهرک های صنعتی مبتنی بر ویژگی های توسعه پایدار یکی از موثرترین اقدامات برای دستیابی به بومی شناسی صنعتی و توسعه پایدار شهری است، چرا که شهرک های صنعتی مبتنی بر ویژگی های توسعه پایدار بخش مهمی از استراتژی های اقتصادی و برنامه ریزی های شهری کشورهای مختلف به ویژه کشورهای درحال توسعه به شمار می رود. بنابراین، در این پژوهش سعی شده است تا معیارهای انتخاب مکان با توجه به هدف توسعه ی پایدار مورد بررسی قرار گرفته و در نتیجه معیارهایی برای مکان یابی شهرک های صنعتی مطرح شود که با هدف توسعه پایدار هماهنگ است. سپس اولویت بندی معیارها با استفاده از توابع فازی صورت گرفته است. با استفاده از نتایج به دست آمده در قسمت اول، مکان یابی شهرک صنعتی یزد مورد ارزیابی قرار گرفته است. نتایج نشان می دهد که در مکان یابی شهرک صنعتی یزد معیارهای اجتماعی و اقتصادی در اولویت بوده و توجه کمتری به معیارهای زیست محیطی شده است.

آگاهی از چگونگی تغییرات پوشش طبیعی اراضی به کاربری های انسان ساخت برای کنترل، پیشگیری یا کاهش بلایای طبیعی، مدیریت منابع طبیعی و پیش بینی تغییرات کاربری ضروری است. در این مطالعه سطوح پوشش طبیعی و کاربری اراضی موجود در پهنه های توپوگرافیک استان مازندران و اینکه چه میزان توسعه کاربری اراضی باعث تخریب پوشش طبیعی اراضی شده مورد تحلیل قرار گرفت. در این راستا با استفاده از دو فاکتور ارتفاع از سطح دریا و شیب اراضی، پهنه های توپوگرافیک استان شامل جلگه، نیمه جلگه ای، کوهپایه ای و کوهستانی مشخص گردید. پس از تهیه نقشه پوشش طبیعی و کاربری اراضی با استفاده از نقشه های موضوعی کشوری، این نقشه با لایه پهنه های توپوگرافیک استان تلفیق گردید. مطابق این بررسی اراضی کوهپایه ای و جلگه ای به ترتیب بیشترین (15/38 درصد) و کمترین (92/16 درصد) وسعت را در این استان دارند. 12/74 درصد وسعت کل اراضی استان در وضعیت کنونی به صورت پوشش طبیعی و مابقی توسط کاربری اراضی تسخیر شده است. این بررسی نشان داد بیش از %90 اراضی جلگه ای مازندران از حالت پوشش طبیعی (جنگل) خارج و به کاربری اراضی که عمده آن کشاورزی است (%66/86) اختصاص پیدا کردهاست. همچنین %53/30 از اراضی نیمه جلگه ای، %85/9 اراضی کوهپایه ای و %74/6 اراضی کوهستانی از پوشش طبیعی خود خارج شده اند. مطابق این بررسی ضریب شدت استفاده از سرزمین در استان مازندران 34/0 است. بسیاری از معضلات زیست محیطی کنونی از جمله وقوع سیلاب ها، فرسایش اراضی و بالا بودن نرخ رسوب گذاری رودخانه ها نتیجه این نوع استفاده از اراضی در این استان است.

بحران های زیست محیطی، حرکت به سوی توسعه پایدار و جلوگیری از اتلاف منابع طبیعی از جمله علل مطرح شدن سیستم های مدیریت زیست محیطی می باشند. این پژوهش با هدف بازنگری سیستم مدیریت زیست محیطی حال حاضر بیمارستان های آموزشی شهر یزد با استفاده از استاندارد ایزو 14001 انجام و با کمک مدل SWOT استراتژی های مناسب ارائه گردید. این پژوهش از لحاظ هدف کاربردی- توسعه ای است. روند پژوهش با تکمیل چک لیست، بازدید و مصاحبه با کارشناسان و مدیران دانشگاه و بیمارستان های آموزشی شهر یزد طی دوره زمانی مهر تا اسفندماه 1392 انجام شد. برای تجزیه و تحلیل از ماتریس های ارزیابی عوامل داخلی و خارجی و برای تدوین استراتژی ها از مدل SWOT استفاده شد. بازنگری سیستم مدیریت زیست محیطی نشان داد که جهت ارتقاء این سیستم در بیمارستان ها بایستی راهبردهای ST، WT، SO و WO به ترتیب در اولویت مدیران قرار گیرند. راهبردهای مدیریت استراتژیک زیست محیطی ST بر بهره گیری از کارکنانی با شناخت نسبی بالا از مفاهیم محیط زیست، بهره گیری از رهیافت پیشگیری از آلودگی ها و ارزیابی دوره ای و مستمر چگونگی اجرای برنامه های محیط زیست تاکید دارد. با توجه به یافته های این پژوهش، استفاده حداکثر از نقاط قوت داخلی و کاهش تهدیدهای خارجی راهکار مناسب تری در راستای مدیریت بهینه زیست محیطی در نیل به کسب اصول استاندارد ایزو 14001 است. این رهیافت همچنین می تواند منجر به ارتقای خدمات بهداشتی درمانی در این مراکز گردد.